28 oktob, jounen lang ek kilti kréyol oliwon latè

Sé nan lanné 1981 an éti an krey manmay ki té ka djoubaké alantou lang ek killti kréyol la, désidé chwézi an jounen pou pé sa gloriyé yo. Sé manmay-tala ki té sanblé adan dé asosiasion kontel Banzil Kréyol, té désidé ba lang kréyol la an lot balan. Poutoubon, yo té las wè wouchachè ek langannis sèvi épi lang-lan yenki kon an bagay yo ka étidié kivédi an sijé létid. Pou konpwann lidé yo, annou mété an tet nou on krey doktè pou moun mò, panché anlè jistiman an kadav ek ka koupé’y an ti mosò pou kouprann tou sa ki nan bouden’y ek pou ki rézon Bazil chayé’y alé.

Alos ki fè, sé wouchachè ek langannis-lan désidé ba nich foumi an an bel kout pié, ek désidé sèvi lang kréyol la pou fè wouchach, kivédi, sé épi lang kréyol la li menm, yo ké panché asou lang ek kilti kréyolopal la. Lidé-a té bel, lidé-a té nef. An lot soley té ka lévé ba lang-lan, an lot van té ka vanté.Van lespwa, menm si lè tan kité tan, nou wè sé té lespwa mal papay.
Men si nou ka wè sé anlè rézilta doubjak nou ka wè vayansté litè, poutoutbon chiraj-la pa ay lwen. I sòti owa kaz ek rivè bò kay vwazin-lan. Sé di ki manniè konbatan pa té vayan. An chay rézon ka esplitjé sa, men nou pé ké pozé anlè yo atjelman. Sé pa sa ki té potalan. Sa ki té ni potalans sé zafè yo éséyé, wi yo éséyé! Sa anchay di nou pa lé fè pou lang ek kilti kréyol la.

Eséyé tiré lang ek kilti kréyol anba kabann-lan éti listwè mété’y la, éséyé asepté sa menm  listwè-tala  fè di nou san bésé tet douvan pies dot kilti. Eséyé pèmet manmay lékol Matinik ni an chans konnet ki moun ki Pierre Belain d’Esnambuc, sav sa lanné 1635 ka riprézanté nan listwè Matinik. Yo éséyé fè Manmay péyi a pran plézi adan an swaré bèlè san di an fon kò yo , sé an bagay “vié neg”. Si sé sa, nou tout sé dé « vié neg ». Davrè nou tout sòti adan menm pies kann-lan. Menm séla éti kolon-an lévé jip ayel-yo, ek kifè jòdi a yo sé milat (mi an mo nou enmen isi a), sé bien an chan kann-lan i té yé lè sa fet. « Vié neg – la » pasé toupatou, davwè nou sav sa yo té ka sèvi  lè yo té bel neg , bien vidjok, bien doubout. Yo té konsidé’y menm manniè ki an chouval vayan.

Sa vré lavi sé an fanm aveg ka fè sa i lé épi chak di nou, ek si détwa tjenbé chans-la (kon nou tout) éti sistenm fwansé a pòté ba yo, kontel lékol, jistis, lalwa, nou ké abo fwoté kò nou épi tout ti grenn sab lanmè, nou pé ké pé rifè listwè. Nou pé ké pé voyé afritjen alé ek gadé yenki fransé-a, anglé a oben panniol-la. Ek Si nou sa aksepté lidé–tala, pa ni rézon pou nou pa aksepté sa ki vini épi konstriksionnay listwè nou. Lang, kilti, mes ek labitid. Ek si an tet tout moun lang fransé a sé ta nou, fok nou sa pran lang kréyol la tou. Si ni an bagay éti neg endé pou fè ek dévlopé sé bien lang kréyol-tala. Adan fransé-a nou pa fè ahak. Yo pòté’y ba nou, nou pren’y, manjé’y, valé’y ek rikraché’y. Nou pa sa tiré oben mété ni an pwen ni an vigil. Sof lè an mo ki sòti adan liv an manmay isi a ka pran plas-li adan diksionnè fransé a. Men nou sav ki moun ka pwopozé mo ek sé popilasion-an ki ka fè’y viv oben mò.

Men lè man ka di aksepté lang-lan, sa potalan. Davwè manmay ké lévé mouch wouch, yo ké hélé kréyol sé ta yo. Yo ké di yo ka palé lang-lan. Lè yo pa ka kriyé’y  patwa. Yo ké di sé bagay nou ki tan nou. Man ké tann moun di tou, lè yo kolè sé an kréyol yo ka palé, davwè pou yo kréyol sé lang émosion. Es sa lé di Fransé ek anglé pa ni émosion?  Davwè sé bien nan lang-yo éti yo ka palé lè yo kòlè? Lè yo ka jouré ? Dapré mwen yo pa ka palé kréyol!

Man menm tann an manmay di pa ni lontan, fok pa nou aprann manmay kréyol lékol, davrè sé bagay nou ki tan nou, ki sòti nan fondok nannan nanm-nou. Ek fok nou gadé sa ba nou, fok pa lézot aprann li. Panniol pa ka sòti nan fondok nannan nanm Panniol-la?!!!!Ek Alman-an?!!!!

Sé menm manmay-la ka di kréyol sé bagay yo a, paré pou lévé gaoulé dèpi an krey manmay désidé fè dot bagay épi’y ki jouré, ki voyé vié blag, ki di an madanm an pawol sal an lari asou lajè fes-li. Ek man di “fes”. Yo ka jis di’y sa yo ka santi yo té ké fè èvè lajè karisti’y. Men nou konnet sé moun-tala, yo kon sa épi kelkiswa lang-lan éti yo ka sèvi-a. Poutoubon, dèpi manmay lé fè litérati, fè diez épi lan kréyol-la, dépi pwofésè lé aprann zélev péyi-a dé bagay asou listwè ek kilti Matinik, dépi an boug ka prétann di an madanm: sik a koko anmè bò’w, ou sé zétwel nwèsè lavi-mwen. Es ou lé nou batjé ansanm-ansanm asou zel lavi, ek met dousin an legzistans-nou. Si ou di mwen non, man ka mandé Bazil randévou, ladjè paré pou pété. Padavwè lang kréyol  la an tet yo pa ni pou fè sa. Poutji? Ki manmany ki di sa? Ki désidé sa? An manmay an péyi lot bò ? Man pa ka kwè. Nou menm épi nouk nou ni nan tet nou? Man sèten.

Menm manniè, man ka tann anchay manmay ka di kréyol difisil pou li, pou matjé. Dot ka di ankò sé pa lapenn yo aprann davrè yo ja pa palé kréyol. Alos si sa vré pies Panniol pa pou alé asiz asou an ban lékol pou aprann lang-la, davrè yo tou sa palé panniol. Si yo pa sa matjé’y ek li’y, sé an bon bagay, sa lé di ki menm manniè ki tout lang, fok asiz ek aprann larel li. Si i ni an lang ki red pou matjé, sé bien fransé-a, pou matjé son “o” selman, ni pliziè manniè, annou wè: “o” coco, “au” saut, “eau” beau, “aux” maux, ek nou ké arété la davrè ni dot, an kréyol yo ka matjé “o” an sel manniè “o” kontel “koko”. Man té ké lé an moun di mwen an ki sa lang lan difisil oben kiles ki pi difisil ant kréyol-la oben fransé a.  Lentansion-mwen sé pa met fwansé ek kréyol yonn kont lot, sa pa vré, lang kréyol twop jenn pou prétann fè fanm douvan fransé-a. Lang fransé a ni an listwè ki long kité long ka alé. Kréyol sé an jenn lang ki mérité ni chans li tou. Davrè i ka chayé dèyè’y tou sa nou yé, ek tou sa nou lé divini. I ka chayé listwè Matinik. I ka chayé l’Afrik, l’Ewop, l’Anmérik, l’End, i ka chayé kal bato, kolon ki débatjé pou éséyé labouré, Karayib ki rifizé antrè anba lestravay, neg yo chayé pou labouré ek travay kann, ki konstwui, swé, mò pou péyi-a ouvè zel-li. Kréyol-la ka chayé van libèté 1848, van 1946. Kelkanswa sa nou pé di asou direksion péyi-a pran, listwè ka fè ta’y san mandé pèsonn sa i ka vann.

Men sa ki sèten, fok nou pran titak tan pou ba kò-nou an chans. An chans ba lang kréyol la an lanmen, an dousin, an lov. Men, sa sé an désizion nou chak ni pou pwen épi pwop kò-nou silon sa lang-lan ek kilti-a ka riprézanté ba nou. Silon lidé nou ka fè asou sa nou yé ek sa nou lé. Petet manniè nou ké réponn, ké fè, nou pé ké bizwen ankò an jounen kréyol oliwon latè. Davrè tou lé jou ké an jounen lang ek kilti kréyol an lavi-nou.

Pou bout, fok nou sav si nou lé wouchachè pa bò l’Anmérik, l’Almany ek Japon kontinié étidié lang-nou kon an bagay siantifik pòtalan, lè nou menm ka konsidéré’y kon an patwa san twop lentéré. Man ja ka tann manmay ka di : davwè wouchachè an péyi dèwò ka étidié lang ek kilti kréyol pa lé di ayen, pas  siantifik ka étidié tou bagay, kontel nich foumi, koulè zékal tòti, oben  sivilizasion ki ja bésé rido-yo kidévi éti disparet ja pran.
Men, jistiman...